KAGIATAN DIAJAR 11
WANGUN JEUNG EUSI RUMPAKA KAWIH
WANGUN JEUNG EUSI RUMPAKA KAWIH
Saréngséna ngulik
Kagiatan Diajar 11
anu patali jeung materi “wangun jwung eusi rumpaka kawih”, Sadérék dipiharep
meunang kamampuh pikeun ngajéntrékeun opat hal, nyaéta:
1.
wangenan
rumpaka kawih;
2.
bédana rumpaka kawih jeung rumpaka tembang;
3.
struktur
rumpaka kawih; jeung
4.
wangun
jeung eusi rumpaka kawih.
Indikator hontalan
kompeténsi dina ieu kagiatan diajar, nyaéta ngaidéntifiksi wangun rumpaka
kawih. Éta indikator téh bisa diwincik deui jadi opat, nyaéta:
1.
wangenan rumpaka kawih;
2.
bédana rumpaka kawih jeung rumpaka tembang;
3.
struktur rumpaka kawih; jeung
4.
wangun jeung eusi rumpaka kawih.
1. Wangenan
Rumpaka Kawih
Saméméh maham kana
wangenan rumpaka kawih, pék baca heula conto rumpaka kawih ieu di handap.
ISOLA
Sanggian : Nano S.
Laras : Pélog
Surupan : 1 = Tugu
Gerakan :
Sedeng
Isola Bumi Siliwangi
Liliwatan Bandung Lémbang
Suku Tangkuban Parahu
Ngabedega éndah agréng sigrong
Isola pada muru ti jauhna
Kajojo sa-Nusantara
kader-kader keur harepan bangsa
ti Isola mimitina
Anu bieu dibaca ku
Sadérék téh disebutna rumpaka kawih. Nilik kana wujudna mah, rumpaka kawih téh henteu béda jeung sajak.
Rumpaka kawih téh saenyana mémang sajak ngan pédah sok dihaleuangkeun atawa
dikawihkeun. Ilaharna dina rumpaka kawih mah aya unsur mélodi anu ngawéngku
laras, surupan, wirahma, jeung susunan mélodi titi laras.
Kawih nya éta rakitan basa sabangsa dangding nu teu maké
patokan pupuh; mangrupa sekar anu kauger ku embat atawa témpo kalawan rumpaka
atawa sair nu tangtu. Kawih biasana dipirig ku gamelan. Kawih biasana disusun
ku ahli husus nu disebut panyanggi (Ind: komponis),
sok dihaleuangkeun ku sindén atawa jurusekar. Wangun ugeran, puisi, atawa sair
anu dipaké midangkeun lalaguan, kawih, tembang (Indonesia: nyanyian), minangka katerangan tina téma atawa lirik lagu disebut rumpaka.
Tina katerangan di
luhur bisa disebutkeun yén rumpaka téh rék sarua jeung téks atawa lirik, anu
duanana nuduhkeur harti puisi atawa sajak minangka bahan haleuangkeuneun
(kawihkeuneun atawa tembangkeuneun). Dina kawih jeung tembang, istilah rumpaka
leuwih cocog pikeun dilarapkeun ti batan kecap lirik. Ari sababna, lirik mah kaasup kana basa Indonésia. Rumpaka
anu tujulna pikeun kawihkeuneun disebutna rumpaka kawih, ari rumpaka anu
tujulna pikeun ditembangkeuneun
disebutna rumpaka tembang.
Rumpaka kawih raket
patalina jeung seni musik. Geus
jadi kailaharan, seni musik dipilah jadi tilu rupa, nyaéta gending (instrumentalia), sekar
(vokalia), jeung gabungan duanana (sekar-gending).
Anu raket patalina jeung karya sastra nyaéta rumpaka kawih (Ind: lirik lagu), ari rumpaka kawih raket
patalina jeung sekar. Ari sekar dina karawitan Sunda bisa dibagi-bagi jadi
sababaraha rupa, nyaéta beluk, kakawihan,
pupujian (nadoman), kawih, jeung tembang
(Wibisana, 2000:266).
1. Rumpaka Kawih jeung Tembang
Rumpaka kawih
saenyana kagolong kana wangun ugeran (puisi) ngan pédah dihaleuangkeun. Atuh
munasabah lamun rumpaka kawih ngandung unsur-unsur puisi, boh unsur lahiriah boh
unsur batiniah. Ayeuna Saderék bakal diajar perkara rumpaka kawih minangka hiji
wangunan puisi
Dina kahirupan
masarakat Sunda aya kasenian anu disebut kawih,
kakawihan, lagu, jeung tembang.
Opatanana aya sasaruaan jeung aya bédana. Kawih jeung tembang téh aya bédana.
Nurutkeun Rd. Mahyar Angga Kusumahdinata, kawih disebut sekar tandak, ari
tembang disebut Sekar Irama Merdéka lantaran lagu-laguna teu kauger ku aturan wiletan. Nurutkeun M.A. Salmun,
lagu-lagu dina kawih disebut ékaswara (monometraschematica)
lantaran hiji engang ngan sok ngandung sanada. Sabalikna, ari tembang kagolong
kana anékaswara (polymetraschematica)
sabab réa engang anu ngan diwengku hiji sora waé (Wibisana, 2000).
Kawih nyaéta rakitan basa sabangsa dangding nu teu maké
patokan pupuh; mangrupa sekar anu kauger ku embat atawa témpo kalawan rumpaka
atawa sair nu tangtu. Kawih biasana dipirig ku gamelan. Kawih biasana disusun
ku ahli husus nu disebut panyanggi (Ind: komponis),
sok dihaleuangkeun ku sindén atawa jurusekar. Kawih-kawih buhun atawa klasik
saperti Polos Tomo. Ari “Aya Mangsana
Datang Aya Mangsana Mulang” disebut kawih modéren.
Istilah “tembang ngandung harti lagu anu gelama
dina pupuh (Danadibrata, 2006:692); lagu-lagu anu wangun rumpakana kaasup kana
wangun dangding atawa guguritan (Rosidi, 2013:17). Tembang mangrupa seni sora
dina wangun
dangding atawa
guguritan anu biasana dipirig ku waditra tur teu bébas rumpakana (kauger ku
patokan pupuh). Tembang mangrupa seni
sora lagu anu wirahmana bébas, ilaharna kauger ku pola pupuh atawa sa’ir
lianna. Tembang biasana dipirig ku kacapi jeung suling. Aya rupa-rupa wanda
tembang Sunda, di antarana, tembang beluk atawa macapat lagu (nembangkeun
wawacan), Cianjuran (ti Cianjur), Ciawian (ti Ciawi, Tasikmalaya), jeung
Cigawiran (ti Cigawir, Limbangan, Garut). Tembang umumna sok ngagunakeun lagu
pupuh anu 17, najan aya anu tina papantunan jeung rajah dina carita pantun.
Dina tembang
Cianjuran téh aya rupa-rupa wanda (kelompok lagu), nya éta papantunan, jejemplangan,
rarancagan, jeung dedegungan. Jaba ti éta, lagu panambah, malah aya kakawén.
1) Papantunan mangrupa wanda tembang Sunda anu asalna tina puisi
dina carita pantun, najan aya nu mangrupa guguritan, sisindiran, jeung rumpaka
husus.
2)
Jejemplangan
mangrupa wanda tembang anu ngagambarkeun suasana kagagas dina kaayaan jempling,
rumpakana mangrupa guguritan, sisindiran, jeung rumpaka husus.
3)
Rarancagan
mangrupa wanda tembang anu ngagambarkeun adegan jeung téhnik vokalna leuwih
sederhana ti batan jejemplangan, rumpakana (guguritan, sisindiran, jeung
rumpaka husus), larasna pélog, sorog, jeung saléndro.
4)
Dedegungan
mangrupa wanda tembang anu adegan jeung téhnik vokalna leuwih luhur batan wanda
tembang lianna, rumpakana guguritan, sarta larasna pélog.
5)
Lagupanambih
mangrupa lagu-lagu tambahan kana tembang, biasana kagolong kana sekartandak,
kauger ku wiletan, tapi jiwana tetep tembang.
Fungsi rumpaka dina
lagu-lagu tembang Sunda aya dua rupa, nyaéta rumpaka sandingan (rumpaka anu
bisa disandingkeun atawa ditembangkeun dina sababaraha lagu) jeung rumpaka
sanggian (rumpaka anu ngahaja dijieunna pikeun salagu wungkul, tegesna rumpaka
ngan bisa jeung biasa ditembangkeun dina hiji lagu nu tangtu).
Wangun rumpaka tembang Sunda nyoko kana patokan pupuh,
anu disusun dumasar kana katangtuan guru gatra, nyaéta jumlah padalisan dina
sapada; guru
wilangan, nyaéta
jumlah engang dina sapadalisan; jeung guru lagu nyaéta sora tungtung vokal
atawa dang-ding-dungna sora panungtung dina tiap padalisan.
Hubungan antara
tembang Sunda jeung sastra lagu bisa ditabélkeun di handap ieu.
Tabel
9.1: Sastra Lagu
|
Tembang Sunda
|
Laras
|
Wangun Puisi
|
||||||
|
Lagam
|
Wanda Lagu
|
Pé-log
|
So-rog
|
Salén-dro
|
Pan-tun
|
Gugu-
ritan
|
Sisin-
diran
|
Rumpaka
Husus
|
|
Cianjuran
|
Papantunan
|
+
|
|
|
+
|
+
|
+
|
+
|
|
Jejemplangan
|
+
|
|
|
|
+
|
+
|
+
|
|
|
Dedegungan
|
+
|
|
|
|
+
|
|
|
|
|
Rarancagan
|
+
|
+
|
+
|
|
+
|
+
|
+
|
|
|
Panambih
|
+
|
+
|
+
|
|
+
|
+
|
+
|
|
|
Ciawian
|
Lulugu
|
|
|
+
|
|
+
|
|
|
|
Alok
|
|
|
+
|
|
|
+
|
|
|
|
Cigawiran
|
Lulugu
|
|
|
+
|
|
+
|
|
|
Conto rumpaka
tembang papantunan:
MUPU KEMBANG
Burudul ménak ti kidul,
iringan para tumenggung,
candakna angklung jeung degung,
tutup kendang kulit lutung,
dirarawat hoé wulung,
dipirig ku hujan subuh,
ditepak ku nu jarangkung.
Burudul ménak ti kalér,
iringan para dipatén,
candakna topéng jeung ronggéng,
tutup kendang kulit banténg,
dirarawat hoé loréng,
dipirig ku hujan soré,
ditepak para cawéné.
Burudul ménak ti wétan,
iringan para kumendang,
candakna parabot perang,
tutup kendang kulit kidang,
dirarawat hoé belang,
dipirig ku hujang beurang,
ditepak ku para lanjang.
Burudul ménak ti kulon,
iringan para kaliwon,
candakna parabot barong,
tutup kendang kulit méong,
dirarawat hoé condong,
momotna hatong jeung rengkong,
éar nu pada narongtong.
(Soeria
di Radja, Panyungsi Basa III, 1934,
dina Wibisana,
2000: 377-378)
Istilah lagu leuwih dipikawanoh ku barudak
ayeuna batan kawih atawa tembang. Kawih-kawih kaayeunakeun saperti nu dicipta
jeung dihaleuangkeun ku Doel Sumbang, dicipta ku Nano S., dihaleuangkeun ku
Nining Méida AS, dipiwanoh ku istilah lagu, lain kawih. Saenyana, anu dimaksud
ku lagu téh nya éta susunan nada anu dipidangkeun saalus-alusna nepi ka éndah
katempona jeung genah kadéngéna. Lagu disebut ogé susunan ritme, panjong
pondokna atawa ajén (harga) nada. Lagu dipaké ogé pikeun turun-naékna sarta
panjang-pondokna sora dina maca, tembang, jeung ngaji. Wangun ugeran, puisi,
atawa sair anu dipaké midangkeun lalaguan, kawih, tembang (Indonesia: nyanyian), minangka katerangan tina téma
atawa lirik lagu disebut rumpaka. Anu dibaca di luhur mah
kaasup kana kawih modérn atawa kawih murangkalih. Kamekaran saterusna tina
kawih anu nadana péntatonis disebut lagu pop.
Titénan conto
rumpaka lagu pop ieu di handap!
KALANGKANG
Karya: Nano S.
Mungguhing dina
impénan,
Geuning sakitu deudeuhna,
Pameunteu marahmay manis,
Teu isin paambung damis.
Mungguhing dina impénan,
Geuning sakitu léahna,
Kanyaah nu wening bersih,
Satia jadi kakasih.
Rambut panjang nu ngarumbay,
Disangkéh panangan nyampay,
Lalaunan raray tanggah,
Rangkulan karaos pageuh.
Luhur pasir tepung teuteup,
Perlambang asih nu mekar,
Kabagjaan nu duaan, nu duaan.
Mungguhing dina impénan,
Éndah ngan ukur kalangkang,
Harepan-harepan diri,
Sing nyanding jeung kabagjaan.
1. Struktur Rumpaka Kawih
a. Unsur Lahiriah Rumpaka Kawih
Rumpaka kawih téh
saenyana mangrupa puisi. Minangka wangunan puisi, rumpaka kawih mibanda
unsur-unsur nu tangtu. Nurutkeun Waluyo (2007), struktur puisi bisa diébréhkeun
dina métodeu puisi, nyaéta unsur éstétik anu ngawangun struktur luar puisi
sarta bisa katitén sacara visual. Éta unsur téh ngawémgku (1) imaji, (2)
simbul/lambang, (3) musikalitas (wirahma), jeung (4) gaya basa.
Imaji, nyaéta gambaran anu karasa, kadéngé, atawa katempo
(najan ngan ukur dina wangwangan) dina hiji sajak (Mustapa, 2014:37). Imaji téh
nyaéta éfék dina jero implengan atawa pikiran anu nyarupaan (gambaran), anu
dihasilkeun ku alat indera. Dina puisi, imaji (imagery) digunakeun pikeun méré gambaran ani jéntré, nimbulkeun
suasana anu husus, leuwih ngahirupkeun gambaran dina pikiran jeung panca indra
(Pradopo, 2014:81). Imaji bisa diébréhkeun ku kecap atawa runtuyan kecap anu
bisa ngébréhkeun pangalaman sénsoris saperti panempo, pangrungu, jeung pangrasa
(Waluyo, 2007:78). Aya sababaraha rupa imaji nu dihasilkeun ku panca indra,
pamikiran, jeung gerakan. Pradopo (2014:82) ngabagi imajai jadi dua rupa,
nyaéta imaji panempo (visual imagery)
anu muncul tina indra panempo jeung imaji pangrungu (auditory imagery) anu muncul tina indra pangrungu.
Simbul atawa lambang maksudna taya lian ti nginjeum harti tina
hiji kecap pikeun ngantebeun maksud (Mustapa, 2014:37). Dina kahirupan sapopoé
loba pisan simbul anu digunakeun salaku tanda yén manusa téh mikir. Kitu deui
dina karya sastra, simbol digunakeun salaku hasil tina paikiran pangarang.
Simbul mangrupa hiji barang atawa hal anu konkrIt saperti warna, kajadian alam,
jeung nu séjénna anu bisa digunakeun pikeun ngagambarkeun kahirupan atawa
kaayaan haté (rasa) manusa (Tarigan, 2011:164).
Wirahma (musikalitas) nyaéta hiji tarékah sangkan sajak téh aya
wirahmana, sabab sajak anu alus lain saukur boga maksud atawa eusi nu hadé,
tapi wirahmana ogé kudu diperhatikeun (Mustapa, 2014:37). Wirahma méh sarua
jeung ritme, rima, jeung irama anu gedé pangaruhna dina ngajentrékeun ma’na
puisi. Ari sababna, ritme, rima, jeung irama téh raket patalina jeung sense, feeling, tone, jeung intension nu nyangkaruk dina jero puisi
(Tarigan, 2011:35).
Gaya basa dina puisi nyoko kana pilihan kecap (diksi) minangka
média anu digunakeun ku pangarang pikeun ngébréhkeun rasa jeung gagasanana.
Keraf (1984) nétélakeun yén gaya basa téh nyaéta cara ngedalkeun pikiran
ngaliwatan basa anu has pikeun ngébréhkeun jiwa jeung kapribadian nu maké basa.
Nurutkeun Sudaryat (1991), gaya basa téh nyaéta rakitan basa anu disusun pikeun
nimbulkeun pangaruh (éfék) anu leleb karasana ka nu maca atawa nu ngadéngékeun.
Dina ngagunakeun
gaya basa dipilih tur disusun kekecapan kalayan ngagunakeun sababaraha cara anu
maksudna sangkan bisa ngamunculkeun imaji éstétis, anu hasilna disebut diksi
puitis. Ku kituna, dina nangtukeun gaya basa kudu dilakukeun kalawan taliti
sangkan bisa ngahasilkeun gaya basa anu cocog tur luyu sarta ngawakilan ma’na
nu dimaksud ku pangarang.
a. Unsur Batiniah Rumpaka Kawih
Minangka wangunan
puisi, rumpaka kawih mibanda struktur batin, anu ngawéngku téma, rasa, nada
(suasana), jeung amanat (Tarigan, 2011:9-10).
Téma asalna tina basa Latin titéhnai anu hartina ‘tempat neundeun hiji alat’. Pangna disebut
kitu lantaran téma nyaéta idéu atawa gagasan anu ngadadasaran hiji karya sastra
nepi ka mibanda peran jadi puseur pangarang dina nepikeun karya nu disusunna.
Téma mangrupa patalina antara ma’na jeung tujuan (Aminuddin, 1991:91). Téma
henteu sawasna aya dina wangun moral atawa ajaran moral. Téma ngan bisa muncul
dina wangun panitén pangarang kana kahirupan anu teu kudu ditapsirkeun ku
dirina, tapi kudu ditapsirkeun ku nu maca.
Rasa (feeling)
mangrupa téh poet’s attitude toward his
subject matter, anu hartina sikep panyajak kana jejer pasualan anu aya dina
puisina. Rasa mungkin waé aya
dina lapis ma’na
puisi sabab unggal ngahadirkeun jejer pikiran nu tangtu, manusa dipangaruhan ku
sikep nu tangtu anu biasa jadi gumantung kana kaayaan haténa (Tarigan,
2011:12).
Nada (tone) mangrupa
sikep panyajak ka pamaca atawa ka dirina sorangan. Nada nyoko kana warna
émosional atawa warna ma’na tina karya nu nulis tur mangrupa unsur penting tina
gunggungan ma’na (Siswantoro, 2014:143). Nada anu diébréhkeun ku panyajak dina
hiji puisi aya patalina jeung rasa nu aya dina éta puisi. Nada patalina jeung
suasana sabab suasana mangrupa warna dasar tina hiji karya sastra, kaasup dina
rumpaka kawih.
Amanat mangrupa kapercayaan, pesen, pesenan, pihapé, popoyan,
atawa talatah (Danadibrata, 2009:17). Kitu deui amanat puisi, nyaéta pesen nu
hayang ditepikeun ku pangarang ka nu maca. Pangarang boga tujuan atawa maksud
tina puisi nu dijieunna, boh tujuan pikeun nyumponan kabutuh pribadi atawa nu
séjénna, gumantung kana sawangan hirup pangarang (Tarigan, 2011:21). Tujuan
disusunna karya sastra téh nyaéta pikeun kasugemaan pribadi. Ku kituna, dina
nyiptakeun hiji karya saperti puisi, pangarang kudu ngaluyukeun diri kana
tujuan nu hayang dihontal ku dirina. Amanat dina karya sastra, kaasup rumpaka
kawih, mangrupa pesen nu hayang ditepikeun ku pangarang ka nu maca atawa nu
ngaregepkeun.
Struktur (unsur)
lahir jeung struktur (unsur) batin rumpaka kawih sacara umum mibanda sasaruaan
jeung wangun puisi.Minangka wujudiah tina puisi, struktur lahir jeung struktur
batin rumpaka kawih bisa dibagankeun saperti ieu di handap
Bagan 9.1: Struktur Rumpaka Tembang
Imaji
Lambang
Struktur Lahir
Wirahma
Gayabasa
STRUKTUR
RUMPAKA KAWIH
Téma
Rasa
Struktur Batin Nada
Amanat
No comments:
Post a Comment