Materi Dongeng

DONGÉNG

A.    Tujuan

Tujuan kagiatan diajar 8 ngawengku ieu di handap:

1.  Sanggeus maca pedaran, pamilon diklat mampuh nuduhkeunciri-ciri wangun carita dongéng.

2.  Bari diskusi, pamilon diklat mampuh ngajéntrékeun papasingan dongéng.

3.  Sabada diskusi, pamilon diklat mampuh ngaidéntifikasiunsur intrinsik carita dongéng.

4.   Sabada tanya jawab, pamilon diklat mampuh méré conto cara ngalarapkeun konsép wangun jeung unsur intrinsik dongéng pikeun bahan pangajaran di sakola.

B.    Indikator KahontalnaKompeténsi

Indikator Kahontalna Kompeténsi kagiatan diajar 8, ngawengku ieu di handap:

1.   Nuduhkeun ciri-ciri wangun carita dongéng.

2.   Ngajéntrékeun papasingan dongéng.

3.   Ngaidéntifikasi unsur-unsur intrinsik carita dongéng.

4.   Ngalarapkeun konsép wangun jeung unsur intrinsik dongéng pikeun bahan pangajaran basa Sunda.

C.    Pedaran Matéri

1.   Ciri-ciri jeung Papasingan Carita Dongéng

Tradisi dongéng téh aya di mamana. Méh unggal bangsa boga dongéng séwang-séwangan. Éta dongéng téh diwariskeun turun-tumurun ti karuhun ka generasi nu leuwih ngora, mangtaun-taun, malah boa mangabad-abad. Kabiasaan ngadongéng lain baé jadi alat keur ngahibur atawa keur kalangenan, tapi nu

utamana mah dongéng téh ngawariskeun ajén-inajén. Ngawariskeun hiji naséhat, malah mandar jadi eunteung dina kahirupan. Malah di sawatara wewengkon mah, dongéng téh ngahaja diciptakeun. Dijieun carita anyar atawa dijieun film. Ari maksudna mah sarua, ngajarkeun naséhat anu hadé atawa nepikeun atikan moral.

Dina pakumbuhan urang Sunda, ogé kapanggih rupa-rupa dongéng. Umumna éta dongéng téh nyebar sacara lisan ti generasi ka generasi. Lantaran éta dongéng anu réa téh sok tuluy didongéngkeun deui, antukna sok muncul rupa-rupa vérsi. Contona baé, dongéng ngeunaan Prabu Siliwangi atawa ngeunaan Sangkuriang sok kapanggih di sawatara tempat. Biasana sok dipatalikeun jeung kaayaan alam atawa  kabiasaan di hiji tempat.

Lantaran tradisi ngadongéng téh méh aya di unggal bangsa, jeung ajén-inajén nu hayang ditepikeunana sipatna téh universal, henteu jadi anéh lamun dongéng di hiji tempat sok sarimbag jeung dongéng di tempat séjén. Boh sarimbag lebah karakter palakuna, boh sarua lebah atikan moral nu hayang ditepikeunana. Contona baé dongéng Si Kabayan nu kacida sohorna di lingkungan masarakat Sunda méh sarua jeung karakterisasi dongéng Abu Nawas di Timur Tengah. Dongéng Dalem Boncél amanat moralna méh sarua jeung Malin Kundang ti Sumatra Barat atawa Oidipus dina Mitologi Yunani. Kitu deui fabel nu aya di urang sakapeung méh sarua amanatna jeung fabel-fabel di tempat séjén.

Ka dieunakeun aya nu pirajeunan nyatet-nyatetkeun dongéng, tuluy dikumpukeun dina wangun buku. Tapi éta dongéng téh tetep hirup dina tradisi lisan. Sok dipasanggirikeun, atawa didongéngkeun deui ku indung atawa ku bapa, atawa ku Guru ka siswana di sakola.

Minangka wangun carita, carita dongéng téh boga ciri anu mandiri. Mun digambarkeun mah ciri-ciri carita dongéng téh kieu:

 

•Kaasup kana golongan carita tur ditulis dina wangun prosa.

•Aya babagian caritana nu sok teu kaharti ku akal (pamohalan)

•Ngandung naséhat anu hadé (atikan moral) keur pieunteungeun jalma réa

•Nyebarna sacara lisan tur teu kapaluruh saha nu ngarangna

•Sok kapanggih babandinganana jeung dongéng séjén di tempat séjén.

Ku lantaran béda-béda palakuna, jeung béda-béda deuih asal-usulna, dongéng téh sok dipasing-pasing. Rusyana (1992) ngabagi-bagi carita dongéng téh kieu:

a.  Dongéng nu nyaritakeun kahirupan jalma di masarakatna jeung dina sajarahna. Upamana dongéng para raja, para putri, para nabi, para wali, tukang tani, tukang dagang, jeung sajabana.

b.  Dongéng anu nyaritakeun kahirupan sasatoan, saperti kuya, monyét, peucang, tutut, maung, séro, munding, manuk, jeung sajabana.

c.  Dongéng anu nyaritakeun asal-usul kajadian tempat, barang, sasatoan, jeung tutuwuhan. Dongéng nu kieu disebutna dongéng  sasakala.

d.  Dongéng anu nyaritakeun mahluk ciciptan (hayalan), bangsaning jurig jeung siluman.

           

Sumarsono (1986), nyieun papasingan dongéng téh kieu:

a.   Parabel, nyaéta dongéng anu nyaritakeun kahirupan jalma biasa, contona dongéng Si Kabayan atawa Abu Nawas.

b.   Fabel atawa dongéng sasatoan, nu nyaritakeun sasatoan tapi paripolahna siga jelema nu bisa ngagunakeun akal pikiran. Contona dongéng sakadang kuya jeung sakadang monyét.

c.   Legénda atawa dongéng sasakala, anu nyaritakeun asal-muasalna kajadian, témpat, barang, sasatoan, atawa tutuwuhan. Contona dongéng Sangkuriang nu nyaritakeun asal-usul Gunung Tangkuban Parahu.

d.   Sagé, nyaéta dongéng nu nyaritakeun kajadian atawa jelema nu ngandung sajarah. Contona dongéng Prabu Siliwangi.

e.   Mite, nyaéta dongéng nu eusina raket jeung kapercayaan masarakat kana bangsa lelembut atawa hal nu gaib. Contona dongéng Nyi Roro Kidul.

           

2.      Conto Carita Dongéng

Di handap kapidangkeun conto carita dongéng.

Seuhah Lata-Lata

Hiji poé Sakadang Monyét jeung Sakadang Kuya arulin di sisi leuweung. Duanana katémbong layeut pisan. Sempal guyon gogonjakan, nepi ka carapéeun.

Ceuk Sakadang Monyét, “Panas kieu nya. Mani ngésang deuih!”

“Sarua,” ceuk Sakadang Kuya.

“Dahar naon nya nu ngeunah mun keur lapar kieu?”

“Dahar naon baé ogé ngeunah,” témbal kuya.

“Tah, enya. Keur bayeungyang kieu mah kudu dahar cabé,” ceuk Sakadang Monyét.

“Cabé di mana?”

“Di kebon patani nu di bubulak téa.”

“Maling cabé?” kuya kerung.

“Lain maling, tapi ngala bari teu kanyahoan ku nu bogana.”

“Enya maling téa ari kitu téh.”

Sakadang Monyét embung éléh, “Pokona urang lain niat maling cabé, tapi ngala cabé. Arék milu moal?”

Sakadang Kuya éléh géléng, kapaksa nuturkeun Sakadang Monyét. “Moal kanyahoan kitu ku Pa Tani?” pokna.

“Moal, lantaran mun keur panas kieu mah Pa Tani téh paling-paling keur nundutan di saung.”

Kacaritakeun éta dua sato geus nepi ka kebon cabé Pa Tani.  Sakadang Monyét ngajlengan pager, ari Sakadang Kuya moncor ti handap.

Sakadang Monyét gancang mipitan céngék nu bareureum, am didahar. Pok ngomong bari cowong, “Seuhah lata-lata, maling cabé lada ngeunah.....”

“Onyét,” Sakadang Kuya ngagebés, “Nanaonan éta téh? Kumaha lamun kanyahoan ku Pa Tani?”

Tapi Sakadang Monyét siga ngahajakeun, gogorowokan bari semu dikawihkeun:

Seuhah lata-lata

maling cabé lada ngeunah

Seuhah lata-lata

bébéné aya di imah

Seuhah lata-lata

mang Lebé kami rék nikah.

Ku lantaran tarik gogorowokanana, kadéngéeun ku Pa Tani. Barang kanyahoan yén nu kitu péta téh Sakadang Monyét, teu antaparah deui belewer baé monyét nu keur ladaeun ku cabé téh dipaléngpéng ku parangna. Méh baé keuna upama monyét teu gancang ngadepong mah. Berebet Sakadang Monyét lumpat tipaparétot bari gogorowokan, “Aya nu ngamuk! Aya nu ngamuk!”

Lat baé poho ka sobatna mah.

Pa Tani pohara napsuna. Barang ngarérét ka handapeun tangkal cabé, katénjoeun ku manéhna aya kuya, huluna nyusup kana babatokna, ti dituna mah nyumput.

“Ieu geuning baturna! Beunang siah!” ceuk Pa Tani.

Gancang kuya dibawa ka saung. Pok deui Pa Tani ngomong, “Paingan cabé aing beuki rigil. Dipeuncit siah...!”

Ngadéngé omongan patani kitu, Sakadang Kuya kacida reuwaseunana. Manéhna ceurik, dina haténa bébéakan nyalahkeun Sakadang Monyét. Da mun tadi teu ngagugu kahayangna mah moal ieuh aya kaajadian kieu.

Sakadang Kuya dikurungan dina ranggap ku Pa Tani. Gawéna ngan ngaheruk baé, inget kana nasibna anu sial. Ari Pa Tani tuluy nitah Ambu Tani meuli samara keur ngasakan Sakadang Kuya. Anakna nu parawan keur ulin di buruan. Teu lila ti harita Pa Tani ngosréng ngasah bedog nu rék dipaké meuncit kuya di pipir imahna.

Tah keur kitu, puncengis Sakadang Monyét ka dinya. Sanggeus katémbong aman, manéhna nyampeurkeun Sakadang Kuya nu keur dikurungan dina ranggap. Pokna bari diharéwoskeun “Héy Sakadang!”

Ngadéngé sora nu ngageroan, lol Sakadang Kuya nololkeun huluna. Bet aya akaal nu ngalalar dina pikiranana. Nyéh manéhna ngajak imut ka Sakadang Monyét. Puguh baé Sakadang Monyét téh héraneun.

“Kumaha ieu téh, kalah ka seuri?” ceuk Sakadang Monyét.

“Teu kukumaha, malah dikumahaan, majar téh aya geusan pakumaha...,” témbal Sakadang Kuya.

“Ih, dasar nu lieur! Ung ka dieu téh rék nulungan ilaing!” ceuk Sakadang Monyét.

“Teu kudu ditulungan déwék mah, Onyét. Ceuk tadi gé teu kukumaha. Sabalikna déwék téh dikumahaan ku Pa Tani supaya déwék daék jadi minantuna. Sugan baé déwék téh bisa jadi geusan pakumaha manéhna upama aya gawé atawa karerepet. Si Nyaina mah geus puruneun. Tuh geuning keur ulin di buruan, sakitu geulisna....”

Ngadéngé kitu, Sakadang Monyét roy haténa jadi kabita. Pisakumahaeun bungahna dipulung minantu ku Pa Tani. Sakadang Monyét tuluy néangan akal sangkan Sakadang Kuya daék dihilian ku manéhna.

Ceuk Sakadang Monyét, “Heuheuy deuh, karunya teuing ku manéh Uya. Ilaing téh pasti salawasna bakal dijieun anggel. Disarungan tuluy ditambahan ku kapuk. Unggal peuting ditindihan ku sirah Si Nyai nu bau minyak keletik. Lay dahdir deuih. Ihhh, geuleuh....”

“Wah moal enya?” témbal Sakadang Kuya.

“Ih, pasti. Ku sabab kitu, mending hilian ku uing, nya!”

“Hilian kumaha?”

“Ilaing kaluar, uing asup!”

“Issss, ké heula,” Sakadang Kuya tahan harga. Padahal dina haténa mah bungangang pédah akal bulusna hasil.

Sanggeus adu tawar, ahirna Sakadang Kuya léah, daék ditukeuran ku Sakadang Monyét. Sakadang Kuya mah tuluy kabur ti dinya.

Teu lila di antarana Pa Tani geus ngabedega gigireun ranggap. Kacida kagétna manéhna barang ningali kuya geus robah jadi monyét. Napsuna tambah-tambah, “Monyét bangkawarah. Saruana siah! Dipeuncit deuleu ku aing ayeuna!”

Karék kapikir ku Sakadang Monyét yén manéhna geus ditipu ku Sakadang Kuya. Gancang baé manéhna néangan akal deui. Ngan jentul baé teu obah-obah siga arca. Pa Tani gé héraneun. Ranggap dibuka, monyét ditoél. Barang ditoél kitu téh ngan golépak baé monyét téh siga nu jengker.

“Waahh, geus paéh deuih!” ceuk Pa Tani napsu. Monyét téh teu antaparah deui belewer dialungkeun ka jarian. Barang gubrag ka jarian, Sakadang Monyét surak, “Horsééh! Da teu paéh!” Sakadang Monyét téh nonggéngan heula sakeudeung, sanggeus kitu belecir lumpat bari gogorowokan, “Pa Tani kadieukeun Si Nyai, rék dikawin ku kami....”

Pa Tani ambekna ngagidir. Tuluy nyacag ranggap nepi ka rangsak!

(Diadaptasi tina buku Aker Dangsé karangan Wahyu Wibisana, penerbit Rahmat Cijulang, medal taun 1983, kaca 36-42)

3.     Unsur Intrinsik Carita Dongéng

Minangka carita dina wangun prosa, dongéng ngabogaan unsur-unsur intrinsik anu teu jauh béda jeung usnur instrinsik carita dina wangun prosa séjénna, kayaning carita pondok jeung novel. Ieu di handap téh dadaran unsur-unsur intrinsik dongéng:

UNSUR INTRINSIK	KATERANGAN
Téma	Gagasan, ide, kosénpsi pangarang nu diémbréhkeun atawa kabaca dina karanganana. Téma dongéng biasana universal, upamana nyaritakeun hadé goréng, salah bener, jeung sajaba ti éta.
Palaku	Tokoh anu ngalalakon. Aya palaku utama (nu boga peran sentral dina carita) jeung aya palaku panambah/panglengkep. Tokoh dina dongéng lain baé manusa, tapi ogé bisa sato, barang, atawa mahluk goib.
Plot	Plot sok disebut ogé galur, nyaéta jalan carita anu digerakeun ku sabab akibat tina unggal-unggal persitiwa atawa tindakan tokoh. Plot ngawengku plot maju, mobok tengah, jeung mundur. Dina carita dongéng mah umumna plot téh maju.
Setting	Latar tempat jeung latar waktu di mana jeung iraha carita lumangsung/kajadian. Dina dongéng latar téh bisa iraha baé jeung di mana baé, teu kawatesanan ku logika.
Point of View	Sok disebut ogé puseur sawangan, nyaéta ti sawangan saha carita ditepikeun. Aya ti jalma, kahiji, kadua atawa katilu. Dina dongéng biasana carita téh disawang ku jalma katilu (pangarang/pencerita).
Amanat	Pesan atawa atikan moral anu hayang ditepikeun ku pangarang ka nu maca. Dina dongéng amanat jadi penting lantaran inti tina carita téh hayang nepikeun atikan moral.

4.